«Сэдэв 1.1 Биологийн шинжлэх ухааны судлах зйл Байгалийг амьгй ба амьтай байгаль гэж хоёр ангилна. Амьгй байгалийг сав ертнц, амьд байгалийг ...»

Блэг сэдэв : Амьд бие махбодь

1-р блэг Эс эд

Сэдэв 1.1 Биологийн шинжлэх ухааны судлах зйл

Байгалийг амьгй ба амьтай байгаль гэж хоёр ангилна. Амьгй байгалийг сав ертнц, амьд байгалийг шим ертнц гэнэ. Байгаль ертнц нь байнгын хдлгнд оршдог бгд байгаль дээр болж буй йл явц, рчллтийг байгалийн зэгдэл гэх бгд тнийг дотор нь физикийн, химийн, биологийн зэгдэл гэж гурав ангилна.

Байгалийг судалдаг Физик, Хими, Биологи, Газарзйн шинжлэх ухааныг байгалийн шинжлэх ухаан гэдэг. Физик, хими, газарзй нь ихэвчлэн сав ертнцийн тухай судалдаг бол биологийн шинжлэх ухаан нь шим ертнц болох амьд байгалийг судалдаг юм.

Биологи гэдэг нэр томъёог олон эрдэмтэд   бие биеээсээ хамааралгйгээр гаргасан ба 1979 онд Немецийн анатомич профессор Т.Руз, 1802 онд  Жан Батист Ламарк анх хэрэглэсэн хэдий ч тэр нь н эртний шинжлэх ухаан.

Биос – амьд, логос- судлал гэдэг грек гээр нэрлэсэн бгд слийн ед Амин судлал гэж нэрлэж байна.

Харин нийгмийн зэгдэл нь хмсийн хооронд явагдах харилцааны хэлбэрд юм.

Амьд биеийг судлахад физик, хими, газар зйн шинжлэх ухааны ололтуудыг ргн ашигладаг бгд ний дотроос органик химийн шинжлэх ухаан нь амьд биед агуулагдаж байгаа болон тний сгэж буй бодисуудын химийн найрлага гарал слийг судалдаг юм.

Биологийн шинжлэх ухаан нь амьд биеийн амьдрал, гадаад, дотоод бтэц, химийн найрлага, амьдралын йл ажиллагаа, ржил, хгжил, удамшил, хувьсал гарал сэл, ангилал, тархалт, сав ба шим ертнцийн хоорондын холбоо, харилцан хамаарал зэрэг амьд биетэй холбоотой бхий л зйлсийг судална.

Орчин ед биологийн шинжлэх ухаан нь ургамал, амьтан, мг, бичил биетэн, вирус,нэг эстэн гэсэн амьд биеийн бхий л хэлбэрдийг судалж байна. Амьд бие нь амьгй биеэс эрс ялгаатай боловч энэ хоёр нь хоорондоо салшгй холбоотой юм. Манай дэлхий нь амьдрал оршин тогтнож буй нарны аймгийн цорын ганц гариг юм. Амьд бие нь хооллох, сх, ржих, бодисын солилцоо явуулах йл ажиллагааг тасралтгй явуулж байдаг. Одоо манай гариг дээр 2 сая зйлийн амьтан, 0,5 сая зйлийн амьтан, мн олон зйлийн мг, нян, вирусууд амьдарч байна.

Та нар биологийн хичээлийг судалснаар амьдралын сэл, мн чанар, амьд биеийн бтэц, ангилал, хний биеийн бтцийн талаар тодорхой ойлголттой болж халдварт вчнс урьдчилан сэргийлж эрл саруул аж трх, амьтан, ургамлыг хайрлан, хамгаалах, хор хнл учруулдаг амьтдаас сэргийлэх, байгаль орчноо хамгаалах ргн мэдлэгтэй иргэн болж тлвшин.

Амьд биеийг судлахад зориулагдсан багаж, тоног тхрмжд

Биологийн шинжлэх ухааны судлагаанд маш олон багаж,тоног тхрмждийг ашигладаг. Эсийн бтцийг судлахад гэрлийн болон электрон микроскопыг, ургамал, амьтны бтцийг судлахад томруулдаг шил, тулгуурт сггч шил, шавжийг барих сачок, ургамлын хатаадас- гербари, петрийн аяга,пинцет зэрэг олон багажуудыг хэрэглэнэ.

пинцет

Янз брийн сачок петрийн аяга

Зураг -1 Амьд биеийг судлахад зориулагдсан багаж, тоног тхрмжд

Сэдэв 1.2 Эсийг судлах аргууд.

Эс нь амьд биеийн бтцийн ндсэн нэгж бгд вирусээс бусад бх амьд бие эсээс тогтоно. Мн бие нь нэг эсээс тогтдог амьд бие ч байдаг.

Байгаль дээр орших эст бтэцтэй бх амьд бие махбодыг нэг эст ба олон эст гэж ангилдаг.

Нэг эстний аймагт бие нь ганц эсээс тогтдог бх амьд бие махбод орно.Нэг эстнийг эгэл биетэн гэж нэрлэдэг.Нэг эстнд бие даан хдлх,хооллох,амьсгалах,илдэл бодисыг гадагшлуулдаг,ржих чадвартай байдаг.Нэг эстэн звхн шингэн орчинд амьдардаг.Нэг эстэн нь хуурамч хлр,сормуусаар,шилбрээр гэсэн 3 янзаар хдлдг.

Амёб-хуурамч хлтн

Хамгийн энгийн бтэцтэй амьд бие махбод юм.Тогтмол устай нуур,црмд элбэг байдаг.Амёб нэг газраас нгд шилжихдээ биеийн аль нэг хэсгээс цлхийж тэр цлхэнргээ сийвэнгээ урсган юлэх маягаар хуурамч хл сгэн хдлн.

Зураг -2 Амёбын бтэц

Эвглен-Улаан ндэн

Эвглен бол амьдралын тлв байдал,биеийн бтцээрээ бусад нэг эстндтэй тстэй.Гэвч зарим онцлогтой:

Биеийн мнд хэсэгт урт шилбртэй

Сийвэнгийн дотор талд ногоон нгийн илтсд байдаг.Энэ нь ургамлын хлорофилтэй адил зйл юм.Иймээс ногоон нгтэй байдаг.Фотосинтез явуулдаг гэсэн г юм.

Цэнгэг устай нуур,црм,шалбааг усанд оршино.

Хуваагдаж ржинэ.

Зураг-3 Эвглены бтэц

Шаахай-Сормуустан

Шаахай цэнгэг усанд амьдарна.Нэг эстний дотроос хамгийн том нь юм.тний биеийн урт нь 0,5мм учраас энгийн ндээрч харж болно.Шаахайг сормуустан гэж нэрлэдэг.

Зураг-4 Шаахайн бтэц

Ихэнх эс нь хний ндэнд харагдахгй маш жижиг учраас звхн микроскопоор харна. Микроскоп нь гэрлийн ба электрон гэсэн хоёр янз байдаг. Гэрлийн микроскоп нь 3600 дахин, электрон микроскоп нь хэдэн зуун мянга дахин томруулдаг. Мн эсийн судалгаанд центрфугээр / эргэлдр/эрхтэнцрдийг ялгах, будаж харах зэрэг аргуудыг хэрэглэж маш нарийн судлаж байна.

Гэрлийн микроскопын бтэц

Гэрлийн микроскоп нь: 1. Оптикийн хэсэг 2. Гэрлийн хэсэг 3. Механик хэсэг гэсэн 3 – н ндсэн хэсгээс тогтдог. Оптикийн хэсэгт нь: дурангийн хоолой (2), окуляр – харуур (1),

объектив – сэлгр (3)

Гэрлийн хэсэгт нь: Толь(5), конденсор(4) – гэрэл тохируулагч Механик хэсэгт нь: Суурь(7), тулгуур, хоёр трлийн тохируулагч винт(6) хамаарагдана.

12153901193800042183051454151.

001.

329501526606500

1061085552452.

002.

137160026479500

5175252762253

003

72453513208000

30626053143250041408351924056.

006.

-1035051143004.

004.

207010192405009994903143255.

005.

44513502959107.

007.

10610859588500

334708520891500

Зураг 5: Микроскопын бтэц

Микроскоптой ажиллах дэс дараалал 1. Гэрэлтэй талруу харуулж ширээн дээр хдлгнгй байрлуулна. 2.Гэрлийг дуран руу чигллж, харах зйлээ тавиур дээр тавьж хавчаараар дарна. 3. Эхлээд обьективийн бага сглтн дээр тавьж дуранг винтээр дээш, доош хдлгж тохируулж харна.

Тр бэлдмэл хийх дараалал.

Судлах зйлээсээ залуур згээр бага зэргийг авч тавиур шил дээр тавьж ус дусаана. 2. нийг брхл шилээр сайн дарж бэлэн болгоод микроскопын тавиур дээр тавьж харна.

Зураг – 6 Тр бэлдмэл хийх дараалал

1.3. Эсийн бтэц.

Эс нь дараах бтцдээс тогтоно.

1. Плазман мембран – эсийг хрээлж орчноос хамгаалах, тусгаарлах рэгтэй

2. Цитозоль – Эсийн доторх хагас шингэн орчин. Цитозоль, тнд дотор байгаа эрхтэнцрд, оршихууныг нийтэд нь цитоплазм гэнэ.

3.Эрхтэнцрд –эсийн тодорхой йл ажиллагааг хариуцсан нарийн зохион байгуулалттай бтцд.

4.Оршихуун – Эсийн хнсний нц болон шрлээс тогтсон тр зуурын бтэц.

Эдгээр 4 хэсгээс эрхтэнцрдийг нь авч зье.

Эрхтэнцрдийн бтэц, рэг

Эсийн дотор байнга оршин эсийн дотоод дахь аль нэг йл ажиллагааг гйцэтгэхэд мэргэжсэн тодорхой хэлбэр бтэцтэй, ндр зохион байгуулалт бхий бтцд юм.

Зураг -7 Амьтны эсийн бтэц

Эсэд дараах трлийн эрхтэнцрд байна.

Бм - эсийн удмын материалыг хадгалагч, эсийн йл ажиллагааг зохицуулагч. HYPERLINK "http://www.baabarpedia.mn/index.php/%D0%A0%D0%B8%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%BC" Рибосом - уураг нийлэгжлэгч эрхтэнцэр.

Эндоплазмын торлог - эсийн уураг нийлэгшлийг явуулах эрхтэнцэр

Гольджийн комплекс - эндоплазмын торлогт нийлэгжсэн уургийг ангилан ялгах рэг бхий эрхтэнцэр.

Цитосклет - эсийн араг ясыг бтээгч эсийн тулгуур хдлгний эрхтэнцэр

Лизосом - эсийн хоол боловсруулах эрхтэнцэр.

Митохондри-эсийн энерги сгэгч эрхтэнцэр.

Пластид- Звхн ургамлын эсэд байдаг. Харилцан бие биедээ хувирах чадвартай 3 хэлбэртэй. Гэрэл нийлэгжил явуулах, шим бодис нцлх, будагт бодис буюу нсг агуулна.

Зураг-8 Ургамлын эсийн бтэц

Ургамал, амьтны эсд хоорондоо бтцийн хувьд ялгаатай байдаг.

-Эсийн брхлийн хувьд ялгаатай

Зураг -9 Эсийн брхлийн ялгаатай байдал

аатай байдал Хснэгт-1

.

..

..

.

.

Хдлгний эрхтэнцэр Байдаг. Байхгй

1.4 Амьтны эд: Амьтны эдийн 4 ангиладаг. Хучуур эд, холбогч эд,мэдрэлийн эд, булчингийн эд зэргээс тогтдог. Амьтан ба хний эд бтцийн хувьд адил тстэй. Эд гэдэг нь : Бтэц гарал сэл, гйцэтгэх йл ажиллагаагаараа нэгдмэл блэг эсийг эд гэнэ. Хн ба амьтны бие махбодын эдд олон янз бгд тэдгээрийг хучуур эд, холбогч эд, булчингийн эд, мэдрэлийн эд гэж ангилна. Нэг эрхтэнд янз брийн эд оролцох боловч аль нэг нь голлоно. Жишээ нь булчинд булчингийн эд, арьсанд хучуур эд, араг ясанд ясны эд, тархи нугасанд мэдрэлийн эд голлох рэгтэй байна.

Хучуур эд : Энэ нь хний биеийн гадаад, дотоод эрхтний гадаргууг брхэж буй эд юм. Эсд нь Хавтгай, дугираг, бортого хэлбэртэй байх ба бм нь брнхий, гонзгой янз бр байна. Хучаас эд нь бие мах бодод хортой гадны бодис, нян нэвтрэхээс хамгаална. Мн хучуур эд нь бие махбод гадаад орчны хоорондын бодисын солилцоог явуулахад оролцоно.

1047751026160Холбогч эд: Яс, цус, мгрс гэх мэт биеийн бх хэсэгт тааралдах ба биеийн хэсгдийг хооронд нь холбох, улма ар тодорхой нэг бтэц сгэх рэгтэй. Булчингийн брхл, хальс, шрмс, мгрс, яс хлг эд зэрэг нь холбогч эдээс тогтдог. Холбогч эд нь бат бх уян чанартай тул холбох хамгаалах, бэхлэх зэрэг рэг гйцэтгэнэ. Холбогч эдийн нэлээд рчлгдсн хэлбэр бол хлг эд, ясны эд, цусны эд юм.

-2800351505585Арьсны хэсэг

00Арьсны хэсэг

-1457325252095Хучаас эд

00Хучаас эд

Булчингийн эд: Булчингийн эд нь булчингийн ширхгдээс тогтоно. Булчингийн ширхэг нь ширхэнцэрийн багцуудаас брдэнэ. Ширхэнцэр нь агшиж, сунах чадвартай урт, нарийн уураг юм. Булчингийн эдийг хндлн ба глгр судалт гэж ангилдаг. Тэдгээр нь тус брдээ рийн агших онцлогтой

3848100968375Ширхэнцэр

00Ширхэнцэр

4419600587375Булчингийн ширхэг

00Булчингийн ширхэг

Мэдрэлийн эд: Мэдрэлийн эд нь мэдрэлийн эс болох нейроноос тогтдог. Нейрон нь одлог хэлбэрийн их бие, мэдрэлийн ширхэг буюу урт, богино сэртэнгдээс тогтоно.Олон салаалсан богино сэртэнг дендрит, ганц урт сэртэнг аксон гэнэ. Аксон 1 м хртэл урт бгд зртээ бас салаалсан байдаг. Мэдрэлийн эдийн ндсэн шинж чанар бол сэрэх, сэрэл дамжуулах чадвар юм.

-67119569850258953035191704095751157605Завсрын нейрон

00Завсрын нейрон

485775681355Аксон

00Аксон

485775262255Их бие

00Их бие

-28575125285500-33337580518000-33337543370500

441960028575Их бие

00Их бие

4419600111125Богино сэртэнгийн салаанууд

00Богино сэртэнгийн салаанууд

4419600138430Мэдрэлийн ширхэг

00Мэдрэлийн ширхэг

1.5 Ургамлын эд:

243205117475Брэлдлэгч эд: Брэлдлэгч эдийн нимгэн брхл нь нэгэн жигд эсдээс тогтдог. Брэлдлэгч эд тгн сийвэнтэй, том бмтэй эсд нь хоорондоо нягт наалдсан байна. Тэдгээрийн эсд нь тргэн хуваагдаж рждэг онцлогтой. Ийм эдд нь рийн нахиа ургамлын иш, ндэсний торгон зрт байрладаг.

Брхл эд: Ургамлын брхл нь нимгэн хоорондоо нягт наалдсан пластидгй. Брхл эд нь ургамлын биеийг хатахаас хамгаалдаг. Энэ нь хальс илч зэрэгт багтана.

ндсэн эд: Энэ нь ургамлын биеийн злн хэсгийг брдлэх бгд рт нимгэн брхлтэй сийрэг паренхим эсдээс тогтдог. Энэ нь навчны злн эд ндэс ишний анхдагч холтос, ишний гол р жимс цэцэг, злн эд, булцуу сонгинолог эс зэрэг нь ндсэн эдээс брдэнэ.

Тулгуур эд: Тулгуур эдийн эсийн брхл ямагт зузаарсан байх бгд паренхим ба прозенхим хэлбэртэй байдаг. Паренхим хэлбэрийн тулгуур эдийг лийрэн жимс болон цэнийн ндэслэг ишийн злн эдэд тохиолдох чулуулаг эсээс харж болно. Прозенхим хэлбэрийн тулгуур эдийг ургамлын иш навч ндэсний дотор зэж болно.

Дамжуулах эд: Дамжуулах эд нь гонзгойвтор эд бхий гуурс, шигшр хэлбэрийн хоолойноос брдэнэ. Дамжуулах эд нь ургамлын бх эрхтэнд байна. Ургамлын ндэс нь ус тнд ууссан эрдэс давсыг хлээн авч биеийн бх эрхтэнд хрх чиглэлээр зврлн. Навчинд ссэн органик бодис ндэс болон бусад эрхтэнд шигшрт хэлбэрт хоолойгоор уруудах чиглэлээр дамжина.

Ялгаруулах эд: ялгаруулах эд нь бх ургамалд байдаггй цн тооны ургамалд байдгаараа онцлогтой. Жишээ нь: эмийн багваахай-сн шрэл, халгай-булчирхай, модлог-давирхай ургамлаас ялгарах шрлд ялгаруулах эдийн жишээ юм.